Spreekbeurt PRIMATEN – APEN, HALFAPEN EN MENSAPEN

Primaten – halfapen, apen en mensapen – zijn van alle dieren het nauwst met ons verwant. Dat maakt het niet zo verwonderlijk dat je een ontmoeting met een aap niet zomaar vergeet. Op een open plek in het woud, in een safaripark of een dierentuin, zelfs in een film of op tv – het maakt niet uit waar. Kijk een primaat in de ogen en het is of je een wazige spiegel kijkt. Er kijkt iemand terug die op je lijkt. We zijn gefascineerd door hun intelligentie. Ze maken indruk op ons met hun behendigheid. Sommige jagen ons angst aan met hun enorme kracht. Maar bovenal herinneren ze ons eraan dat we dezelfde in bossen levende, aan takken slingerende, vruchten etende voorouders hebben.

WAAR LEVEN PRIMATEN?

Eigenlijk zijn primaten op heel vele plekken op onze wereld te vinden. De halfapen zijn bijvoorbeeld te vinden op het eiland Madagaskar, de nabij gelegen Komoren, in de bossen van Afrika, India, Sri Lanka en Zuidoost-Azië. Apen leven vooral in tropische bossen zodat ze het hele jaar door vruchten en bladeren kunnen eten. Daarom zijn zij vooral te vinden in de bossen van Midden- en Zuid-Amerika, in bijna heel Afrika en ook nog in India, Sri Lanka en andere delen van Azië zoals China en Japan. Mensapen leven vooral in Afrika en in het zuidoosten van Azië. Daarom komen de eerste mensen waarschijnlijk uit Afrika!

ZIJN PRIMATEN BESCHERMD?

Niet alle primaten zijn beschermd, maar een aantal wel omdat ze aan het uitsterven zijn. Hoeveel vliegtuigen zou je nodig hebben om alle berggorilla’s ter wereld te vervoeren? Duizend? Honderd misschien? Dat had je gedacht! Als ze ieder maar één plaats innemen kun je ze allemaal in twee vliegtuigen kwijt. Zo zijn waren er een aantal jaar geleden nog maar 600 berggorilla’s over. Gelukkig is dit aantal nu al weer gestegen naar 1000. Weliswaar is geen enkele primaat zo ernstig in gevaar als de gorilla, maar ook andere soorten worden bedreigd. Als primaten niet beter beschermd worden, zullen vele soorten voor het einde van de eeuw uitsterven. Waarom? Dat komt bijvoorbeeld doordat er steeds minder bosgebieden en regenwouden zijn.

HOE ZIEN PRIMATEN ERUIT?

Hun gezicht lijkt op het onze. Hun handen zijn net als die van jou en mij. Ze kunnen net als wij op twee benen lopen. Ze zijn slim. En toch.. zijn apen niet helemaal hetzelfde als mensen. Wetenschappers, die houden van een duidelijke naam voor groepen op elkaar lijkende dieren, noemen ons allemaal primaten. Maar wat zijn de kenmerken die ons in deze groep van primaten plaatsen, en wie zijn onze behaarde familieleden.

Kun je je voorstellen dat je ogen op de plek van je oren zouden zitten? Insecten, vogels en sommige zoogdieren (bijvoorbeeld paarden) zijn zo gebouwd, maar primaten niet. Het is heel nuttig om een paar ogen te hebben aan de voorkant van een plat gezicht. Dat stelt ons in staat om drie dimensies te kunnen waarnemen, en om afstanden goed in te schatten. Apenhanden zijn net als de onze: vier vingers en een duim, terwijl de meeste andere zoogdieren klauwen of hoeven hebben. Handen komen vooral goed van pas bij het oppakken van voorwerpen, en de duim heeft zijn eigen nut. Primaten hebben allemaal een opponeerbare duim, die in een andere richting dan de vingers beweegt en ons een krachtige grip geeft. Wij primaten hebben ook vingernagels, terwijl andere zoogdieren klauwen hebben.

En er zijn twee minder opvallende verschillen. Ten eerste zijn we intelligent. Zelfs een domme aap leert snel, en chimpansees zijn in sommige opzichten net zo slim as een kind van twee.. Het andere verschil zijn de kinderjaren. De meeste jonge zoogdieren hebben het moeilijk – hun ouders schoppen ze eruit zo gauw ze kunnen. Maar net als menselijke kinderen zijn baby-apen veel langer afhankelijk van hun vader en moeder.

HOE LEVEN PRIMATEN?

De glimlach van een gorilla en de grollen van een aapje zijn onweerstaanbaar. Maar primaten zijn geen knuffeldieren – het zijn wilde dieren in het oerwoud. Sommige zijn sterk genoeg om je arm af te rukken. Andere vechten en doden om te overleven – als een roofdier aanvalt, is aanval immers vaak de beste verdediging. Primaten vechten en doden ook met andere doeleinden. Zo helpt geweld om voedsel te verkrijgen en zorgt het ervoor dat de sterkste en fitste de beste kansen heeft om een partner te vinden en grote, gezonde baby’s te krijgen.

In het woud hoeven primaten niet vaak te vechten voor hun leven, want er zijn vaak veiligere manieren om te voorkomen dat ze de ‘dagschotel’ worden van een roofdier op jacht. Als er bijvoorbeeld een adelaar boven het Amazonegebied zweeft, verspreiden de apen beneden zich in de dichtst begroeide delen van het woud, veilig voor de scherpe klauwen van de adelaar. Maar primaten die op de grond leven, lopen meer risico gevangen te worden – en dat gevaar heeft de bavianen gemaakt tot de straatvechtersbendes onder de primaten.

HOE GROEIEN DE JONGEN VAN PRIMATEN OP?

Kinderen krijgen en opvoeden is voor primaten net zo belangrijk als voor alle andere dieren. Sommige blijven hun hele leven bij elkaar, maar de meeste primaten vormen een aantal gezinnen met verschillende partners. Het vinden van de juiste partner is een kwestie van zorgvuldige timing, goede planning en een verzorgd uiterlijk – als je kunt vechten ben je vaak ook in het voordeel.

De paarvorming van primaten heeft maar één doel: meer apen voortbrengen. Om de relaties van primaten te begrijpen is het nuttig om een paar eenvoudige regels in gedachten te houden. De mannetjes willen grote families – en veel ook. Daarvoor moeten ze zoveel vrouwtjes hebben als ze aankunnen. Voor vrouwtjes is het minder eenvoudig. Zij zijn meer geïnteresseerd in kwaliteit dan in kwantiteit, omdat hun kinderen de beste (en slechtste!) eigenschappen van beide ouders zullen erven. Voor een vrouwtje is het belangrijker om ervoor te zorgen dat haar kinderen opgroeien dan om veel kinderen te krijgen.

Paren is nog maar het begin van een lange familiegeschiedenis, want jonge primaten zijn langer afhankelijk van hun ouders voor voedsel en bescherming dan de jongen van de meeste andere zoogdieren. Gibbons bijvoorbeeld, blijven zo’n acht jaar bij hun ouders voordat ze op zoek gaan naar een partner en hun eigen gezin stichten. Gedurende hun lange jeugd leren apen niet alleen hoe ze succesvol kunnen overleven zonder mama en papa, maar ook hoe ze zich moeten gedragen in de groep en aan welke regels ze zich moeten houden. Apen hebben dus een lange jeugd, waarin ze leren te overleven in het woud. Sommige dieren zijn pas volwassen als ze 10-15 jaar oud zijn.

WAT ETEN PRIMATEN?

Als primaten in een restaurant zouden eten, wat zouden ze dan kiezen uit het menu? Een hongerige baviaan zou misschien een sappige antilope nemen, maar een vruchtencocktail zou de dagschotel zijn. Want vruchten zijn favoriet bij de meeste apen. Er zouden ook notenburgers en salades van gemengde bladeren worden besteld. Op het uitgebreide menu zouden ook gerechten staan met torren, mieren, paddenstoelen en honing.

Hoe weten we wat apen eten? Natuurlijk kunnen we ze bestuderen en zorgvuldig bijhouden welk voedsel ze kiezen, maar met schuwe dieren is dat moeilijk of onmogelijk. Gelukkig is er een andere manier. Alles wat er aan de ene kant in gaat, komt er aan de andere kant weer uit; door met een microscoop de ontlasting te bestuderen, kunnen wetenschappers veel leren over het dieet van primaten.

De meeste primaten eten graag vruchten, bladeren of noten. Want maar weinig primaten zijn sterk, slim of behendig genoeg om zoogdieren en vogels te vangen en op te eten. Bavianen en Chimpansees jagen op kleinere primaten en bavianen vangen ook vogels, hazen en jonge antilopen. Hoewel kapucijnapen geen geoefende jagers zijn, eten ze wel kleine zoogdieren, zoals muizen, die niet snel genoeg zijn om zich in veiligheid te brengen. Andere primaten die vlees eten, smullen vaak van insecten, motten, larven, spinnen en hagedissen.